Eqazet.online theguardian-a istinadən xəbər verir ki, Alimlər, İsveçrə-Fransa sərhədində dünyanın ən böyük maşınının tikilməsi üçün planlarını dəqiqləşdirirlər. 91 km uzunluğunda dairəvi tunel qazılması üçün 30 milyard dollardan çox vəsait sərf olunacaq. Bu tunel vasitəsilə subatomik hissəciklər işıq sürətinə yaxın sürətlə sürətlənərək bir-birinə toqquşacaq. Bu toqquşmalar nəticəsində yaranacaq nüvə qalıqlarından, alimlər kainatın təfərrüatlı quruluşunu anlamağa kömək edəcək izlər tapmağı ümid edirlər.
Bu layihə son dərəcə iddialıdır, amma eyni zamanda mübahisəlidir. Bir çox alimlər, Gələcək Dairəvi Kollayder (FCC) adlanan bu layihənin, subatomik fizika üçün ayrılan vəsaitləri illərlə tükəndirə biləcəyindən və digər vəd verən araşdırma sahələrinin maliyyəsiz qalmasından narahatdırlar.
Digər tərəfdən, bəzi alimlər, bu mega-kollayderin CERN-in yüksək vəzifəli rəsmiləri tərəfindən fizika mütəxəssisləri ilə düzgün məsləhətləşmələr aparılmadan alman fiziklərinə tətbiq edildiyini bildirirlər. Tel-Əviv Universitetindən Halina Abramowicz bu barədə belə deyib: “Bu layihəni necə hazırladıqlarına təəccüblənirəm. Bu, heç cür düzgün işləmir. Fizika cəmiyyəti CERN-ə növbəti addımın nə olması barədə tövsiyələr verməlidir, əksinə yox.”
Bu mübahisələr, Nature jurnalını bu ay xəbərdar etməyə vadar etdi ki, “partikül fizikasının gələcəyi uğrunda döyüş gedir”. Jurnalın apardığı təhlilə əsasən, bir çox alimlər təklif olunan kollayderi tənqid edirlər və bu layihənin qruplar arasında təhlükəli bölünmələrə səbəb ola biləcəyini bildirirlər. London Universiteti Kollecindən Ruben Saakyan bildirib: “Fizika cəmiyyəti heç vaxt belə bölünməmişdi.”
CERN öz növbəsində, FCC-nin alimlərə məkanda, zamanla və maddə ilə bağlı unikal tədqiqat aparmaq imkanı verəcəyini bildirir. Layihə bir çox yüksək vəzifəli fizika mütəxəssisləri tərəfindən dəstəklənir və CERN-in hazırkı baş direktoru Fabiola Gianotti və gələcək baş direktor Mark Thomson tərəfindən güclü şəkildə təbliğ olunur. Gianotti Nature jurnalına bildirib: “Əgər təsdiqlənərsə, FCC, təbiətin qanunlarını ən fundamental səviyyədə öyrənmək üçün indiyə qədər qurulmuş ən güclü alət olacaq.”
1954-cü ildən qurulan CERN, Cenevrə mərkəzli olub, beynəlxalq elmi əməkdaşlığın ən nümunəvi göstəricilərindən birinə çevrilib və uzun illər ərzində dünya miqyasında aparıcı tədqiqatlar aparıb. Onun ən böyük maşını olan Böyük Hadron Kollayderi (LHC) 2012-ci ildə Higgs hissəciyinin mövcudluğunu aşkar etdi. Bu, Higgs sahəsinin kainatı əhatə etdiyi və fərqli fundamental hissəciklərə müxtəlif kütlələr verdiyi barədə birbaşa dəlil idi.
Lakin LHC-nin 2040-cı ilə qədər bağlanması planlaşdırılır və kainatın strukturu ilə bağlı bir çox suallar hələ də həll edilməyib, halbuki LHC-nin daha çox böyük kəşflər edəcəyi gözlənilirdi. Qaranlıq maddənin təbiəti, bu maddənin mövcudluğu qalaktikaların cazibə təsirlərindən çıxarılır, lakin onun dəqiq tərkibi hələ məlum deyil. Eyni şəkildə, kainatın maddədən ibarət olması və antimaddənin demək olar ki, yoxdur olması halı da mövcud müşahidələrdən izah edilə bilmir.
Bu problemləri həll etmək üçün CERN öz yeni mega-kollayderini təklif edir. Bu, LHC-nin daha güclü və daha böyük versiyası olacaq. Layihə iki mərhələdə həyata keçiriləcək. İlk mərhələ, Higgs hissəciklərini böyük miqdarda istehsal edərək onların digər fundamental qüvvələrə təsirini anlamağa kömək edəcək və 2040-cı ildə istifadəyə veriləcək. Sonra bir neçə onillik sonra, bu cihaz protonu yüksək enerjilərlə toqquşdurarak kainatla bağlı yeni məlumatlar əldə etməyə imkan verəcək. Bu versiya isə 2070-ci ildə fəaliyyətə başlayacaq.
Lakin, FCC üçün nəzərdə tutulan protonları bu cür unsur hüdudlarında sürətləndirəcək texnologiya hələ mövcud deyil. Bu yalnız 40 ildən sonra inkişaf etdiriləcəyinə inanılır. Bu təxmini müddət bəzi alimləri narahat edir, çünki FCC-nin yüksək qiyməti subatomik fizika üçün ayrılan vəsaitləri illərlə özünə bağlaya bilər.
Abramowicz deyir: “Mənə ən çox narahat edən şey budur ki, bütün bu pula yatırım edərək digər texnologiyaların inkişafını dayandıracağıq, çünki onların inkişafı üçün pul olmayacaq. FCC illərlə və illərlə vəsaitləri özünə çəkə bilər.” O, mega-kollayderin ideyasını “bir oyuncaq” kimi xarakterizə edərək, onun mövcud nəzəriyyələrdəki boşluqları həll edə bilməyəcəyini qeyd edib.
Bunun əvəzinə, araşdırıcılar lineer sürətləndiricilər təklif edirlər – bu cihazlar hissəcikləri düz xətlər boyunca sürətləndirər və daha ucuz, daha çevik və nəticə əldə etməyə daha yaxın ola bilər. Hamburqda yerləşən Almaniya sürətləndirici mərkəzində çalışan Jenny List bu fikri dəstəkləyir: “Plazma dalğa texnologiyası da bunlardan biridir. Hazırda bu cihazlar kiçikdir, amma 20 il ərzində bu texnologiyalar böyük kollayderi işlətmək üçün hazır ola bilər.”
Lakin, əgər FCC təsdiqlənərsə, o, illərlə vəsaitləri bağlayaraq, fizikanın gələcəyini müəyyən edən layihəyə çevriləcək. List əlavə edir: “Biz gələcək nəsillərə nəyi tədqiq etməli olduqlarını deyəcəyik, ona görə də bu gün özümüzə sual verməliyik: Nə üçün biz öz nəvələrimizin hansı araşdırmaları etməli və etməməli olduğunu qərarlaşdırmağa haqqımız var?”
