Operation Ajax (rəsmi adı: TP-AJAX) ABŞ və Böyük Britaniya kəşfiyyat xidmətlərinin 1953-cü ildə İranın demokratik yolla seçilmiş baş naziri Məhəmməd Müsəddiqi devirmək üçün təşkil etdiyi gizli əməliyyat idi. Bu əməliyyat ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CIA) və Böyük Britaniyanın Xarici Kəşfiyyat Xidməti (MI6) tərəfindən həyata keçirilib.
Əməliyyatın əsas məqsədi İranın neft sənayesini milliləşdirmə siyasətini dayandırmaq, şahı hakimiyyətdə saxlamaq və Qərbin neft maraqlarını qorumaq idi. Bu hadisə İran-Qərb münasibətlərini uzunmüddətli gərginliyə saldı və nəticədə 1979-cu il İran İslam İnqilabına səbəb olan hadisələrin əsasını qoydu.
Əməliyyatın Səbəbləri
İranın Neft Sənayesinin Milliləşdirilməsi və Qərbin Narahatlığı
İran XX əsrin əvvəllərində Böyük Britaniyanın iqtisadi təsiri altına düşmüşdü. 1908-ci ildə İran neftinin kəşf edilməsi və Anglo-Iranian Oil Company (AIOC, sonralar BP – British Petroleum) tərəfindən istismar edilməsi nəticəsində Britaniya böyük gəlir əldə edirdi. İran isə bu gəlirdən çox az pay alırdı.
1951-ci ildə İran parlamenti AIOC-u milliləşdirərək neftin tamamilə İran dövlətinin nəzarətinə keçməsinə qərar verdi. Baş nazir Məhəmməd Müsəddiq bu qərarın əsas təşəbbüskarlarından biri idi. Bu addım Qərb ölkələrinin maraqlarına ciddi zərbə vurdu və Britaniya İrana qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq etdi.
Böyük Britaniya İran neftinin beynəlxalq bazarda satılmasının qarşısını almaq üçün embarqo tətbiq etdi və İran iqtisadiyyatı ciddi böhranla üzləşdi. Bununla belə, Müsəddiq qərarından dönmədi.
Bu vəziyyət ABŞ və Britaniya üçün geosiyasi və iqtisadi təhlükə yaratdı. ABŞ əvvəlcə Müsəddiqə neytral yanaşsa da, Sovet İttifaqının İran üzərində nüfuz qazanacağı qorxusu Eyzenhauer administrasiyasını onu devirmək qərarına gətirdi.
Əməliyyatın Planlaşdırılması
Əsas Fiqurlar və Koordinatorlar
Əməliyyata rəhbərlik edən əsas şəxslər:
- CIA-nın Yaxın Şərq üzrə zabiti Kermit Ruzvelt Jr. – Əməliyyatın əsas təşkilatçısı.
- MI6 agenti Christopher Montague Woodhouse – Britaniya tərəfdən əməliyyatın idarə olunmasına kömək edib.
- ABŞ Dövlət Katibi John Foster Dulles və CIA Direktoru Allen Dulles – Əməliyyata siyasi dəstək verənlər.
- İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi – Planın icrasında əsas şəxs.
Əməliyyat planlaşdırılarkən CIA və MI6 İran daxilindəki müxtəlif qruplarla əməkdaşlıq etdi. Onlar xüsusilə:
- İran ordusundakı şah tərəfdarı general və zabitlər
- Korrupsiyalaşmış siyasətçilər
- İranın media qurumları və qəzetləri
- Dini liderlər və radikal qruplar
Bu qüvvələrin birləşdirilməsi ilə Müsəddiqə qarşı hərbi çevriliş təşkil olunması qərara alındı.
Əməliyyatın Həyata Keçirilməsi
1. Propaganda və Dezinformasiya Kampaniyası
Əməliyyatın ilk mərhələsi İran xalqı arasında Müsəddiqə qarşı inamsızlıq yaratmaq idi. CIA və MI6 aşağıdakı metodlardan istifadə edirdi:
- Qəzet və radioda saxta xəbərlər yaymaq – Müsəddiqin kommunist olduğu və İslamı məhv etmək istədiyi barədə yalan məlumatlar verildi.
- İran xalqını qorxutmaq üçün qondarma “kommunist üsyanları” təşkil etmək – ABŞ və Britaniya casusları kommunistlər kimi hərəkət edərək zorakılıqlar törətdilər.
- Ruhaniləri Müsəddiqə qarşı çıxmağa təşviq etmək – Şahın tərəfdarları din adamlarını onun əleyhinə qaldırmağa çalışdı.
2. İran Ordusunun Çevrilişə Hazırlanması
İran ordusunun yüksək rütbəli zabitləri CIA tərəfindən rüşvətlə ələ alındı. Xüsusilə General Fazlollah Zahedi şahın yerinə gətiriləcək yeni lider kimi seçildi.
Çevriliş üçün 1 milyon dollardan çox vəsait ayrıldı və CIA hərbçilərə silah və maliyyə dəstəyi verdi.
3. Şahın Fərmanı və İlk Cəhdin Uğursuzluğu
İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi, CIA və MI6-nın təzyiqi ilə Müsəddiqi vəzifədən azad edən fərman imzaladı. Lakin bu fərman hələ Müsəddiqin razılığı olmadan qüvvəyə minə bilməzdi.
15 avqust 1953-cü ildə ilk çevriliş cəhdi uğursuz oldu. Müsəddiq öz tərəfdarları ilə hərəkətə keçdi və şahın göndərdiyi adamları həbs etdirdi. Şah vəziyyətin nəzarətdən çıxdığını görüb Roma və Bağdada qaçdı.
4. İkinci Cəhd və Uğurlu Çevriliş (19 Avqust 1953)
CIA və MI6 geri çəkilmək əvəzinə əməliyyatı yenidən təşkil etdi. Küçələrdə etiraz aksiyaları təşkil edildi, qarışıqlıq artırıldı. Şahın tərəfdarı olan hərbçilər 19 avqustda Tehrana hücuma keçdi.
Əsas hadisələr:
- Müsəddiqin iqamətgahı tanklarla mühasirəyə alındı və atəşə tutuldu.
- İnsanlara pullar paylanaraq “Müsəddiq əleyhinə nümayişlər” təşkil olundu.
- Tehran küçələrində saxta “kommunist üsyanı” təşkil edildi.
- Müsəddiqin tərəfdarları polis və hərbçilər tərəfindən dağıdıldı.
- Müsəddiq devrildi və həbs edildi.
General Fazlollah Zahedi yeni baş nazir təyin olundu.
Nəticələr və Təsirləri
- Şah Məhəmməd Rza Pəhləvi ABŞ və Britaniyanın tam dəstəyi ilə hakimiyyətə qayıtdı.
- İran 25 il ərzində Qərbin təsiri altında qaldı.
- İran xalqının ABŞ və Britaniyaya nifrəti artdı.
- SAVAK adlı gizli polis quruldu və müxalifət amansızcasına təqib olundu.
- 1979-cu ildə İran İslam İnqilabı baş verdi və şah devrildi.
Bu əməliyyat Yaxın Şərqdə Qərbin müdaxiləsinin ən bariz nümunələrindən biri oldu və İran-Qərb münasibətlərinə uzunmüddətli təsir göstərdi.
