Parkinson xəstəliyi beyində dopamin istehsal edən sinir hüceyrələrinin məhv olması nəticəsində yaranır. Dopamin hərəkətə nəzarət edən əsas neyrotransmitterlərdən biridir və onun çatışmazlığı nəticəsində hərəkət pozğunluğu baş verir. Bu xəstəlik adətən yavaş inkişaf edir və ilk mərhələlərdə fərq edilməyə bilər. Lakin zamanla simptomlar daha da güclənir və xəstənin həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə azaldır. Parkinsonun konkret səbəbi tam məlum deyil, lakin genetik meyillilik və ətraf mühit faktorları risk amilləri arasında göstərilir. Xəstəlik əsasən 60 yaşdan sonra başlasa da, bəzi hallarda daha erkən yaşlarda da rast gəlinir. Kişilərdə Parkinson xəstəliyinə tutulma ehtimalı qadınlara nisbətən bir qədər yüksəkdir. Xəstəlik müxtəlif mərhələlərdən ibarətdir və zamanla hərəkət məhdudiyyətləri daha da artır. Bəzi xəstələrdə əlavə olaraq psixoloji və koqnitiv problemlər də müşahidə edilə bilər. Parkinsonun müalicəsi tam mümkün olmasa da, müasir tibb simptomların idarə olunmasına kömək edə bilər.
Parkinson xəstəliyinin əsas əlamətləri
Parkinson xəstəliyinin simptomları əsasən motor və qeyri-motor olmaqla iki əsas kateqoriyaya bölünür. Ən çox bilinən motor simptomları arasında titrəmə, əzələ sərtliyi və hərəkətlərin yavaşlaması yer alır. Bu xəstəlik zamanı xəstələrdə tarazlıq və koordinasiya problemləri də müşahidə edilə bilər. Yerimə zamanı addımların kiçilməsi və sürətin azalması da Parkinsonun əsas göstəricilərindən biridir. Xəstələrin çoxunda üz mimikası zəifləyir və “maskavari üz” ifadəsi yaranır. Nitqdə monotonluq, danışığın yavaşlaması və aydın olmaması da müşahidə edilə bilər. Qeyri-motor simptomlar arasında isə depressiya, yuxu pozğunluğu, qəbizlik və yaddaş problemləri yer alır. Xəstəlik inkişaf etdikcə bu simptomlar daha da şiddətlənir və xəstənin gündəlik həyatına təsiri artır. Parkinson xəstələrinin bir çoxunda psixoloji gərginlik, həyəcan və sosial izolyasiya da müşahidə edilir. Bu səbəbdən xəstələr üçün psixoloji dəstək və fiziki terapiya çox vacibdir.
Parkinson xəstəliyinin səbəbləri
Parkinson xəstəliyinin dəqiq səbəbi hələ də tam aydınlaşdırılmasa da, müxtəlif risk faktorları müəyyən edilib. Bu xəstəlik əsasən beynin substantia nigra adlı hissəsində dopamin istehsal edən hüceyrələrin məhv olması ilə bağlıdır. Genetik faktorlar Parkinson xəstəliyinə meyilliliyi artıra bilər, lakin xəstələrin əksəriyyətində bu xəstəlik irsi keçmir. Ətraf mühit faktorları, xüsusilə pestisidlər, ağır metallar və toksik maddələrlə uzun müddət təmas Parkinson xəstəliyinin inkişafına səbəb ola bilər. Beyində iltihabi proseslər və oksidativ stress də sinir hüceyrələrinin zədələnməsində mühüm rol oynayır. Həmçinin baş travmaları və beyin zədələnmələri Parkinson xəstəliyinin yaranma riskini artıra bilər. Yaş faktorunun da mühüm təsiri var, çünki xəstəlik əsasən 60 yaşdan sonra ortaya çıxır. Qadınlara nisbətən kişilərdə bu xəstəliyin daha çox müşahidə olunması hormonal faktorların da rol oynaya biləcəyini göstərir. Parkinson xəstəliyinin səbəblərinin tam başa düşülməsi üçün daha çox araşdırmalara ehtiyac var.
Parkinson xəstəliyinin mərhələləri
Parkinson xəstəliyi tədricən irəliləyən bir xəstəlikdir və beş əsas mərhələyə bölünür:
- Birinci mərhələ: Simptomlar adətən bir tərəfdə (sağ və ya sol) başlayır və yüngül olur. Əllərdə və ya barmaqlarda titrəmə müşahidə oluna bilər. Günlük fəaliyyətlər hələ də yerinə yetirilə bilər.
- İkinci mərhələ: Simptomlar hər iki tərəfdə müşahidə edilir və hərəkət məhdudiyyəti başlayır. Tarazlıq pozğunluğu olmaya bilər, lakin gündəlik fəaliyyətlərdə yavaşlama baş verir.
- Üçüncü mərhələ: Tarazlıq problemləri yaranır və xəstələr yıxılmağa daha meyilli olur. Hərəkət qabiliyyəti ciddi şəkildə azalır və müstəqil həyat getdikcə çətinləşir.
- Dördüncü mərhələ: Xəstə artıq köməyə ehtiyac duyur və gündəlik fəaliyyətlərini təkbaşına yerinə yetirə bilmir. Əzələ sərtliyi və hərəkət məhdudiyyətləri daha da şiddətlənir.
- Beşinci mərhələ: Xəstə tamamilə hərəkət qabiliyyətini itirir və yataqdan qalxmaq mümkün olmur. Bu mərhələdə xəstələrə daimi qayğı və tibbi dəstək lazımdır.
Parkinson xəstəliyinin diaqnozu
Parkinson xəstəliyinin diaqnozu əsasən klinik əlamətlərə əsasən qoyulur. Həkimlər nevroloji müayinə və xəstənin xəstəlik tarixçəsini araşdıraraq diaqnoz qoyurlar. Müasir tibbi texnologiyalar, o cümlədən MRT və PET skanerləri Parkinson xəstəliyini erkən mərhələdə aşkarlamağa kömək edə bilər. Dopamin səviyyəsini ölçən testlər və motor funksiyalarını qiymətləndirən müayinələr də diaqnozda istifadə olunur. Bəzi hallarda, Parkinson xəstəliyi digər nevroloji xəstəliklərlə qarışdırıla bilər, buna görə də düzgün diaqnoz çox vacibdir.
Parkinson xəstəliyinin müalicəsi
Hazırda Parkinson xəstəliyinin tam müalicəsi olmasa da, simptomları idarə etmək üçün müxtəlif müalicə üsulları mövcuddur. Ən çox istifadə edilən müalicə üsulları arasında levodopa və dopamin agonistləri yer alır. Bu dərmanlar beynin dopamin çatışmazlığını kompensasiya edərək simptomları yüngülləşdirir. Fiziki terapiya və idman hərəkətləri xəstələrin hərəkət qabiliyyətini qorumağa kömək edir. Cərrahi müalicə, xüsusilə dərin beyin stimulyasiyası (DBS) ağır hallarda tətbiq edilir və simptomları əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Parkinson xəstələrinin düzgün qidalanması və psixoloji dəstək də müalicənin vacib hissəsidir.
Nəticə
Parkinson xəstəliyi hərəkət məhdudiyyəti yaradan ciddi nevroloji xəstəlikdir və xəstələrin həyat keyfiyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Erkən diaqnoz və düzgün müalicə xəstələrin daha uzun müddət müstəqil qalmasına kömək edə bilər. Elm inkişaf etdikcə Parkinson xəstəliyinin tam müalicəsi üçün yeni ümidlər yaranır.
