Eqazet.online xəbər verir ki, Taxtaya sürtünən dırnaqların səsi bir çox insan üçün ən narahatedici səslərdən biridir. Bu cırıltılı, kəskin səs insanı dərhal qulaqlarını tutmağa və mümkün qədər tez bu səsdən uzaqlaşmağa vadar edir. Çoxlarının ağlına bu səslə bağlı hər hansı müsbət duyğu gəlmədiyi kimi, təkcə “xoşa gəlməz” kateqoriyaya daxil olması kifayətdir ki, ondan söz düşəndə üzü turşutsunlar. Bu qədər qıcıqlandırıcı olmağın səbəbləri təkcə psixoloji deyil, səsin fiziki xüsusiyyətləri, insanın bioloji müdafiə sistemləri və tarixi təkamülü də burada mühüm rol oynayır. Niyə bəzi səslər qulaqlarımıza musiqi kimi gəlir, digərləri isə bizi az qala dəli edir? Məsələ ondadır ki, beynimiz səsləri dinamik və mürəkkəb bir şəkildə emal edərək onları müxtəlif emosional reaksiyalarla əlaqələndirir. Taxtaya sürtünən dırnaqların səsi tarixi dövrlərdə təhlükəni və ya qorxu siqnalını xatırladan, buna görə də beynin “həyəcan siqnalı” mərkəzini tez bir zamanda oyadan dalğalar yaradır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, bu səs insanın genetik yaddaşına heyvanların qorxu və ya ağrı qışqırtısı ilə bənzər tezliklərdə kodlanmış ola bilər. Digərləri isə bunu sırf fiziki faktorlara bağlayaraq, yüksək tezlikli və sürətlə dəyişən səslərin beynimiz üçün yolverilməz dərəcədə “kəskin” olduğunu bildirirlər. Hansı nəzəriyyənin daha dəqiq olduğunu müəyyənləşdirmək çətindir, amma bu səsin milyonlarla insanın eyni reaksiyanı göstərməsinə səbəb olması kifayət qədər maraqlı fakt olaraq qalır.
Səsin psixologiyası: niyə bizi qıcıqlandırır?
İnsan beyni səsləri müxtəlif kateqoriyalara ayırmağa meyllidir, xoşladığımız musiqiləri, sakitləşdirici təbiət səslərini və ya narahatlıq yaradan kəskin gurultuları qəbul edərkən tamamilə fərqli mexanizmlər işə düşür. Taxtaya sürtünən dırnaqların səsində hər şeyin “narahatlıq yaratma” düyməsinə toxunması özünü dərhal hiss etdirir. Bu səsin əsas problemi onun çox kəskin və tezlik baxımından yırtıcı olmasıdır, beynimiz belə səslərə qarşı özəl bir “müdafiə rejimi” saxlayır. Tarixi təkamül boyunca bədənimiz qeyri-adi və qeyri-sabit səsləri tez bir zamanda “təhlükə” kimi qavramış və buna görə də dərhal reaksiya vermişdir. Gündəlik həyatımızda təhlükə ilə artıq bu cür tez-tez qarşılaşmasaq da, instinktiv səviyyədə bu qoruyucu mexanizm hələ də işləkdir. Psixoloji cəhətdən araşdıranda bu səsi misofoniya kimi xüsusi bir kateqoriyaya da aid etmək olar. Misofoniya müəyyən səslərə qarşı normadan artıq dərəcədə həssas olmaq deməkdir və bu bəzən şəxsə ciddi narahatlıq, hətta panik ataklar belə yaşada bilər. Taxtaya sürtünən dırnaqların səsi də misofonik reaksiyalara ən çox səbəb olan səslərdən sayılır, çünki bir anın içində beyində “qıcıq” və “dəhşət” dalğası doğurur. Bu vəziyyətin digər psixoloji aspekti isə odur ki, insan beyni bu səslə yanaşı bərbad hisslər və mənfi emosiyalar keçirdiyi üçün “işgəncə” ilə eyniləşdirmə səviyyəsinə belə çatır. Sanki beynimiz bu cür kəskin səslərdən qorunmaq üçün özünü maksimum “ayıq-sayıq” saxlamağa çalışır və nəticədə güclü həyəcan, əsəbilik yaranır.
Səsin fiziki xüsusiyyətləri və beyində emalı
Taxtaya sürtünən dırnaqların səsinin hansı tezlik diapazonunda olmasına nəzər salsaq 2000-4000 Hz intervalına düşən xeyli kəskin dalğalar əldə edildiyini görmək mümkündür. Bu tezlik aralığı insan qulağının həssaslığının ən yüksək olduğu sahəyə düşür, yəni biz bu cür səsləri digərlərindən daha aydın və daha zəhlətökən şəkildə eşidirik. Beynimiz belə tezlikləri eşidərkən sanki “alarm” düyməsini basır və bütün bədəni hazır vəziyyətə gətirir. Bu zaman eşitmə qabığında emal olunan səs siqnalları amiqdala və hipotalamus kimi emosional mərkəzlərə ötürülür, nəticədə orqanizm stress hormonları ifraz edir. Kortizol və adrenalin kimi hormonların səviyyəsi artınca, biz özümüzü narahat, təngnəfəs və əsəbi hiss edirik. Bu fizioloji reaksiya “döyüş və ya qaç” mexanizminə bənzəyir, yəni bədən ehtimal olunan bir təhlükəyə qarşı dərhal hazırlaşır. Halbuki bu halda real təhlükə yoxdur, sadəcə səs beynimizin “təhlükə detektoru”nu lazımsız şəkildə işlədib. Səsin öz strukturu da təsadüfi deyil, çünki dırnaq və taxta səth bir-birinə sürtünərkən “rezonans” yaradan nazik, sərt və hamar səthlərin təmasıdır, bu da kəskin, uzanan bir cırıltı yaradır. Qısa, “bəlli bir şəklə” malik olmayan, tez-tez qırılan və sürətlə dəyişən amplitudalar diqqətimizi normal səslərdən daha çox çəkir. Nəticədə bu “durmadan qaşınan” akustik təsir beyində həddən artıq yük yaradaraq emosional və fiziki şəkildə güclü qıcıqlanma doğurur.
Qıcıqlanmanın bioloji tərəfləri və səbəbləri
Bu səsin meydana gətirdiyi qıcıqlanmada əsas rolu insanın təkamül prosesində formalaşmış qoruyucu instinktləri oynayır. Keçmişdə qəribə və kəskin səslər adətən həyat üçün təhlükə ilə əlaqələndirilirdi, çünki vəhşi heyvanların səsləri, təbiət fəlakətləri və ya düşmən hücumları da çox vaxt gözlənilməz, kəsici, dağınıq tezliklərdə səslənirdi. O dövrlərdən indiki dövrə qədər instinktiv olaraq bu cür səslərdən çəkinmək, ayıq olmaq bədənimizdə “məhv və ya xilas ol” rejimini aktivləşdirir. Digər tərəfdən, səsə qarşı həssaslıq dərəcəsi hər insanda eyni deyil, genetik və sinir sistemimizin quruluşu, uşaq yaşlardan bəri keçdiyimiz təcrübələr, hətta mədəni-ictimai vərdişlər də burada önəmli rol oynayır. Bəzi insanlar bundan o qədər də narahat olmaya bilər, digərləri isə bu səsin ağrılı dərəcədə qulaqlarına girdiyini və tamamilə dəhşətli bir hiss yaratdığını söyləyə bilər. Belə fərdlərdə bəzən qulaq pərdəsinin həssaslığı, beyin dalğalarının sürəti, səs-küyün emalında iştirak edən neyron əlaqələrinin sıxlığı yüksək olur. Səsin qəfil artması və dəyişən amplitudası o bağlantılarda “qısa qapanma” kimi effekt yaradaraq onları bəzi hallarda lazımsız dərəcədə həssas vəziyyətə gətirir. Bədən bu kimi vəziyyətlərdə kortəbii reaksiya göstərir və insanda ürəkdöyünmə, yüngül titrəmə, narahatlıq, bəzən hətta baş ağrısı müşahidə edilə bilər. O səbəbdən biz bu qıcıqlanmanı sadəcə pis vərdiş və ya “dözümsüzlük” olaraq dəyərləndirməməliyik, çünki onun arxasında dərin bioloji və nevroloji səbəblər dayanır. Səs qorxunu və narahatlığı tətikləyərək insanı anlıq olaraq “təhlükəyə” qarşı silahlandırır, amma müasir həyatda əslində belə bir təhlükə mövcud deyil.
Qorunma və mübarizə yolları
Taxtaya sürtünən dırnaqların səsinə qarşı mübarizə aparmağın bir neçə praktik yolu var, lakin hər kəsə eyni üsul kömək etməyə bilər. İlk növbədə uzun və sərt dırnaqları kəsmək bu səsin yaranmasının qarşısını kökündən alır, xüsusilə bu səslə məqsədyönlü şəkildə kiminsə əsəblərini tarıma çəkmək vərdişi olanlar üçün. Başqalarının belə hərəkət etdiyini görsək zəiflik və ya “ağır reaksiya” kimi qəbul edilməyindən çəkinmədən narahatlıq yaratdığını açıq demək mümkündür. Əgər səslə qarşılaşmaq labüddürsə, qulaq tıxacları və ya xüsusi qoruyucu qulaqlıqlardan istifadə edə bilərik, bu ətraf səs-küyü ümumən yumşaldaraq o kəskin cırıltını da azaldır. Bəzi hallarda relaksasiya texnikaları, nəfəs gimnastikası və meditasiya da səsin yaratdığı ani stress reaksiyasını aradan qaldırmağa kömək edir. Daha ciddi misofoniya vəziyyətlərində psixoterapiya və ya davranış terapiyası tətbiq edərək belə səslərə qarşı həssaslığı mərhələ-mərhələ azaltmaq mümkündür. Bəzi mütəxəssislər taxtaya sürtünən dırnaqların səsini kontrol edilmiş mühitdə qısa müddətlərdə dinlədərək orqanizmi “öyrəşdirmə” və ya duyarsızlaşdırma üsulu təklif edir, amma bu hər kəsə uyğun gəlməyə bilər. Eyni zamanda, “ağ səs” (white noise) kimi texnikalardan istifadə edərək dırnaqların sürtünmə səsini qismən maskalamaq da mümkündür. Musiqi dinləmək, daha yumşaq səsləri fon kimi qoymaq, qulağın “fokusunu” daha az zərərli frekanslara yönəltmək də keçici, amma təsirli həll yoludur. Unutmayaq ki, bu səs təkcə “dən-dən yaranan” mənasız bir narahatlıq deyil, bioloji və psixoloji əsasları olan ciddi bir qıcıq mənbəyidir və onu həll etmək üçün atılacaq addımlar həyat keyfiyyətimizi artıra bilər.
Taxtaya sürtünən dırnaqların səsi, görünüşcə xırda bir detaldır, amma həyatın müxtəlif anlarında bir çox insana doğrudan da narahatlıq yaşadır. Onun yaratdığı kəskin reaksiya beynimizin və bədənimizin təkamül müddətində qazandığı müdafiə mexanizmlərinin sadəcə bir nümunəsidir. Bəzən həyatımızda bu səslə tez-tez qarşılaşmasaq da, onun bizdə oyatdığı hisslər səslərə qarşı kollektiv və instinktiv davranışlarımızı başa düşməyə yardım edir. Hərçənd tamamilə faydasız görünə bilər, amma bu narahatlıq hissi min illər boyu yırtıcı heyvanlardan və ya digər təhlükələrdən qaçmağa kömək edən erkən xəbərdarlıq funksiyasının bir qalıntısı sayıla bilər. Müasir dünyada belə səslərlə mübarizə aparmaq və ya onlardan uzaq qalmaq nisbi olaraq asandır, amma yenə də bizi dara çəkən hisslərin köklərini anlamaq faydalı ola bilər. Səs-küyə qarşı həssas olan insanlar üçün bu cür səslər real bir problemlə müqayisə edilir, çünki gündəlik rahatlığa və emosional sabitliyə ciddi təsir göstərir. Ona görə də bu məsələyə laqeyd yanaşmamaq, ətrafdakıları da məlumatlandırmaq və mümkün həll yollarını sınaqdan keçirmək vacibdir. Ən əsası, bu səsdən tamamilə qaça bilməsək də, öz bədənimizi və beynimizi necə sakitləşdirməyi öyrənə bilərik. Bu yolla taxtaya sürtünən dırnaqların səsi qarşımıza çıxdığında onunla daha təmkinli və sağlam şəkildə mübarizə aparmağa hazır olarıq.
