Asqırmaq insanın təbii və təkrarlanan refleks proseslərindən biridir, lakin çoxumuz onun incəlikləri üzərində düşünməyi unuduruq. Nəfəs yollarına toz, çirk, mikrob və ya müxtəlif qıcıqlandırıcı maddələr daxil olduqda orqanizmimiz özünü müdafiə etmək üçün asqırma refleksini işə salır. Bu proses əsnasında bədənimiz qəfil və güclü bir nəfəsvermə ilə nəfəs yollarını təmizləməyə çalışır. Asqırmaq, əslində, orqanizmin xarici maddələrə qarşı atdığı ani reaksiyadır. İstər soyuqdəymə, istər allergiya, istərsə də gündəlik çirklənmə səbəbindən baş versin, asqırma ətraf mühitlə nəfəs yolları arasında qoruyucu körpü kimi çıxış edir. Bundan əlavə, əsnəmə, gülmə və ya hıçqırıq kimi refleks hərəkətlərin hamısı bədənin xüsusi funksiyalarını yerinə yetirməsinə kömək edir. Maraq doğuran məqamlardan biri isə asqırarkən çoxlarının qeyri-ixtiyari olaraq gözlərini yumma vərdişidir. Bu reflekssiz davranış sanki bədəndəki “daxili automatika”nın bir hissəsi kimi çıxış edir. Kimisi bunu sadəcə bir vərdiş sayır, kimisi isə orqanizmin özünü qoruma mexanizmi kimi izah etməyə çalışır. İndi bu yazıda asqırma prosesinin səbəblərini və asqırarkən gözlərimizi niyə yumduğumuzu ətraflı araşdırmağa çalışacağıq.
Asqırmanın fiziki mexanizmi
Asqırma mexanizmi beyin, tənəffüs yolları və əzələlər arasında baş verən koordinasiyalı fəaliyyət nəticəsində yaranır. Burnumuz hər hansı bir qıcıqlandırıcı ilə təmasda olduqda siqnal beynin asqırma mərkəzinə ötürülür və burada refleksin başlama əmri verilir. Bu əmr verildikdə döş qəfəsimizdəki əzələlər, eləcə də diafraqma eyni vaxtda kəskin şəkildə yığılmağa başlayır. Nəticədə hava ağciyərlərdən şimşək sürəti ilə yuxarı doğru çıxır və eyni zamanda boğaz, ağız və burun yollarında olan çirkləndiriciləri çölə atır. Asqırıq səsləri mexanizmin bu təzyiqli həyata keçidindən doğan səs-titrəşim nəticəsində əmələ gəlir. Çox qısa zaman kəsiyində bədənimiz bir növ partlayışabənzər qəfil hava atımı reallaşdırır. Asqırmadan öncə dərindən nəfəs aldığımız üçün buraxılan hava kütləsi kifayət qədər yüksək sürət və təzyiqə malik olur. Bu kəskin hərəkət hər hansı bir yad cismin və ya mikroorqanizmin nəfəs yollarından sıxışdırılaraq bayıra atılmasını təmin edir. Asqırma mexanizmi orqanizmin immun müdafiəsinin əsas sütunlarından biri hesab edilir. Bu proses qısa müddətli olsa da, bədənin təhlükəsizliyi üçün davamlı çalışan və daim ayıq olan refleks sisteminin mükəmməl bir nümunəsidir.
Gözlərin refleksiv hərəkəti
Asqırma hərəkəti baş verən zaman insanların çoxu qeyri-ixtiyari olaraq gözlərini yumur və bu əsasən müxtəlif sinir əlaqələri nəticəsində yaranan refleks mexanizmidir. Beyindəki asqırma mərkəzi eyni zamanda üz əzələlərinin də müxtəlif hissələrini tənzimlədiyi üçün bu refleks biznesində göz qapaqlarının da rolu böyükdür. İnsan bədəni koordinasiyalı işləyən çoxsaylı sinir əlaqələrinə sahibdir və asqırma zamanı bütün bu əlaqələr avtomatik şəkildə hərəkətə keçir. Gözlərin yumulması, bəlkə də, beynin tənzimləyici funksiyasının qoruyucu bir parçasıdır. Göz qapaqları əslində çox həssas və refleksiv əzələlərdən ibarətdir, bu səbəbdən hər hansı güclü qıcıq və ya kəskin hava basqısında dərhal bağlanmağa meyllidirlər. Asqırarkən ağız və burundan çıxan hava təzyiqinin gözə zərər verməməsi üçün də bu refleks nəzərə çarpır. Bəzi mütəxəssislər hesab edir ki, asqırma əsnasında yaranan təzyiqin gözləri zədələməməsi üçün bədən onlara avtomatik “qorunma” əmri göndərir. Başqa bir nəzəriyyə isə gözə daxil ola biləcək mikrobların və ya digər yad hissəciklərin qarşısını almaq üçün bu refleksin faydalı olduğunu deyir. Hər nə olursa olsun, gözlərin asqırarkən yumulması əsrlər boyu müşahidə edilən universal bir refleksdir.
Qoruyucu funksiyalar və gigiyena
Asqırarkən gözlərin yumulması ilə yanaşı, əlbəttə ki, gigiyenik davranışlar da önəmlidir. Bədənin asqırma refleksi sayəsində mikrob və yad hissəciklər ağız və burun yolu ilə kənara atılır, lakin bu ətrafdakı insanlara və əşyalara mikroorqanizmlərin yayılmasına da şərait yaradır. Məhz bu səbəbdən asqıran zaman dirsəkdən istifadə etmək və ya kağız salfetlə ağzı və burnu örtmək ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını alır. Gözlərin yumulması refleksi isə bu prosesdə gözdə ola biləcək hər hansı qıcıqlandırıcı və mikrobu kənarda tutmağa kömək edə bilər. Həm də bu mexanizm sayəsində asqırma anındakı güclü hava basqısı zamanı gözlərə həddindən artıq təzyiq düşməsinə maneə yaradılır. Məktəblərdə və ictimai yerlərdə insanların tez-tez asqırmasına diqqət çəkilir və bu zaman gözlərin refleksiv şəkildə bağlanması demək olar ki, hər kəs üçün eyni şəkildə baş verir. Asqırarkən gözlərin açıq qalması çox nadir hallarda müşahidə olunur və buna nail olmaq üçün xüsusi səy göstərmək lazımdır. Bəziləri bu sınağı etsə də, orqanizmin təbii qoruyucu reaksiyası nəticəsində göz qapaqları istər-istəməz bağlanmağa doğru gedir. Digər tərəfdən, gözlərin yumulması bədənin müxtəlif hissələri arasında olan refleks şəbəkəsinin necə sensasiya ilə işləndiyinin bariz nümunəsidir. Asqırma və göz qapaqları arasında əlaqə, insanın fizioloji müdafiə mexanizmlərinin nə qədər kompleks və mükəmməl olduğunu bir daha sübut edir.
Beləliklə, asqırarkən gözlərin avtomatik şəkildə bağlanması ilk baxışda təsadüfi bir hal kimi görünsə də, əslində insan orqanizminin daxili mühəndisliyinin parlaq nümunəsidir. Bu mexanizm həm nəfəs yollarının, həm də həssas göz nahiyəsinin qorunmasına xidmət edir. Onun sayəsində asqırma zamanı yaranan yüksək təzyiq və xaric edilən mikroorqanizmlər gözlərə əlavə yük vurmadan atılır. Hər bir refleksin kökündə orqanizmin sağ qalma və mühitlə mübarizə aparma instinkti dayanır və gözlərin asqırma əsnasında bağlanması da məhz bunun bir hissəsidir. Bizi sağlam və təhlükəsiz saxlayan bu “avtomatik mexanizmlər” nə qədər gözümüzə adi görünürsə, bir o qədər mürəkkəb və dəyərlidir. Asqırma prosesinə daha yaxından nəzər saldıqda bir refleksin nə qədər fərqli orqanları və sistemləri eyni anda hərəkətə keçirdiyini görmək mümkündür. Gözlərin yumulması isə bu sinxronluq içində demək olar ki, tamamlayıcı bir rola malikdir. Bu kiçik hərəkət bəlkə də ən böyük riskləri aradan qaldıran, olduqca səmərəli bir avtomatik cavabdır. Ona görə də asqırmaq sadəcə gündəlik yaşadığımız bir hal yox, bədənin incə, amma güclü qoruyucu potensialından xəbər verən əlamətdir. Bunu nəzərə alaraq, sağlamlığımız üçün bu mexanizmləri başa düşmək və doğru davranışlar sərgiləmək vacibdir.
